Năm 1862, sau khi 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ rơi vào tay quân Pháp, ở các tấn cửa biển Cù Mông, Xuân Đài, Phú Sơn, Đà Diễn (đạo Phú Yên) “giặc thường lén lút nổi lên”, quan tỉnh đã xin lệnh Triều đình Huế sức cho các xã thôn đoàn kết dân dõng, mỗi đồn 30, 40, 50 người, cấp khí giới, đồ binh để tuần phòng chống giặc. Nhân dân các làng ở tổng Xuân Bình (bao gồm cả Xuân Lâm hiện nay) đã tham gia dân dõng, hương binh, củng cố phòng thủ chống giặc biển cướp phá quê hương. Sau sự biến kinh thành Huế đêm 4 rạng sáng ngày 5/7/1885, vua Hàm Nghi xuất bôn. Hàm Nghi ban chiếu Cần Vương kêu gọi văn thân, sĩ phu và nhân dân cả nước giúp vua chống Pháp. Hưởng ứng chiếu Cần Vương, tại Núi Một, thôn Tân An, tổng Xuân Vinh, Lê Thành Phương dựng cờ khởi nghĩa. Tháng 9/1885, nghĩa quân do Lê Thành Phương lãnh đạo, chỉ huy đánh chiếm thành An Thổ - tỉnh lỵ Phú Yên. Trong lực lượng khởi nghĩa, nhân dân tổng Xuân Bình (trong đó có Cao Phong, Long Phước của xã Xuân Lâm hiện nay) tham gia dân binh thuộc Phân khu Bắc do Bùi Giảng chỉ huy. Để ngăn chặn phong trào đang phát triển ở Phú Yên, triều đình Huế yêu cầu Pháp đưa quân ở Nam Kỳ ra can thiệp. Ngày 4/2/1887, lực lượng quân Pháp dưới quyền chỉ huy của Chevreux cùng lính tuyển mộ từ Nam Kỳ do Trần Bá Lộc chỉ huy tiến ra Phú Yên. Ngày 5/2/1887, quân Pháp và quân tay sai đổ bộ vào vịnh Xuân Đài. Để đối phó với quân Pháp vào vịnh Xuân Đài, nghĩa quân ở Phân khu Bắc tập trung tại 3 đồn Phú Vĩnh, Tân Thạnh, Hảo Nghĩa do lãnh binh Nguyễn Bảy và tướng thủy quân Lê Nhàn chỉ huy đánh địch. Do lực lượng và trang bị quá chênh lệch, nghĩa quân bị tổn thất nặng. Trước sức mạnh của quân Pháp, Lê Thành Phương phải rút quân lên đồn Vân Hòa để bảo toàn lực lượng và dựa vào đồng bào miền núi để tiếp tục kháng chiến. Trần Bá Lộc ra lệnh truy sát nghĩa quân và những người cộng tác với nghĩa quân. Một 17 cuộc đồ sát man rợ diễn ra nhiều địa bàn trong tỉnh. Trần Bá Lộc cho xây dựng 4 đồn tiền tiêu biên phòng, trong đó có 2 đồn tại Xuân Đài và Cây Dừa (Tiên Châu), mỗi đồn có một đội quân trấn nhậm để ngăn chặn, kiểm soát các hoạt động của nghĩa quân và nhân dân tại địa phương. Nhân dân Xuân Đài với tinh thần quật cường chống ngoại xâm vẫn không nao núng trước sự đàn áp, khủng bố của kẻ thù. Năm 1908, phong trào “duy tân”, “cúp tóc”, “chống sưu cao thuế nặng” bùng lên mạnh mẽ trên địa bàn Phú Yên. Nhân dân tổng Xuân Bình đồng tình hưởng ứng sôi nổi như nhiều địa phương khác trong tỉnh Phú Yên. “Trước sau trên dưới một lòng, Chết đành chịu chết, quyết không chịu lùi” (Ca dao) Sau khi phong trào Cần Vương và phong trào Duy Tân trên địa bàn Phú Yên lần lượt thất bại; bộ máy cai trị thực dân, phong kiến ở Sông Cầu tăng cường áp bức, đàn áp những người yêu nước tàn bạo, dã man hơn. Phong trào cách mạng ở Cao Phong, Long Phước (nay thuộc xã Xuân Lâm) nói riêng, tổng Xuân Bình nói chung đang đứng trước một thách thức mới. Từ năm 1927 đến 1929, chủ nghĩa Mác-Lênin được Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tuyên truyền đến nhiều nơi trong cả nước. Sông Cầu là tỉnh lỵ của Phú Yên, là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội của cả tỉnh, là nơi tập trung đông đảo các thành phần nhân viên, công nhân, trí thức trong tỉnh. Những hoạt động của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã đến địa bàn Sông Cầu, đã tác động đến phong trào đấu tranh của các tầng lớp nhân dân ở Sông Cầu, trong đó có một bộ phận nhân dân ở các làng Cao Phong, Long Phước (thuộc xã Xuân Lâm ngày nay). Tháng 9/1927, thầy giáo Phạm Đức Bân bị chính quyền thực dân điều động từ Thanh Hóa vào Sông Cầu, dạy tại Trường Tiểu học Sông Cầu. Thầy Bân liên lạc với nhiều thầy giáo, công chức, học sinh tại Sông Cầu như Bùi Dung, Trịnh Bá Đài, Trương Đình Nhị, Trương Đình Giám,... để xây dựng lực lượng theo đường lối Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Từ tháng 1/1928, nhóm truyền bá tư tưởng cách mạng yêu nước của thầy giáo Phạm Đức Bân đã tuyên truyền tôn chỉ, đường lối cách mạng của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên trong một bộ phận đông đảo học sinh, công chức ở tỉnh lỵ Sông Cầu. Tinh thần, tư tưởng yêu nước cách mạng lan rộng đến các tầng lớp nhân dân tiến bộ trong tỉnh lỵ Sông Cầu. Trên cơ sở lực lượng được xây dựng, thầy giáo Phạm Đức Bân thay mặt tổ chức Hưng Nam tuyên bố thành lập Chi bộ Hưng Nam tại Sông Cầu - Phú Yên. Đến tháng 7/1928, tổ chức Hưng Nam đổi tên thành Tân Việt Cách mạng Đảng, Chi bộ Hưng Nam ở Sông Cầu cũng đổi tên là Chi bộ Tân 18 Việt Cách mạng Đảng ở Sông Cầu. Chi bộ Tân Việt Cách mạng Đảng ở Sông Cầu có các đồng chí: Phạm Đức Bân, Bùi Dung, Trịnh Bá Đài, Trương Đình Nhị, Trương Đình Giám, Bùi Xuân Cảnh, Nguyễn Lân, Nguyễn Văn Hợi, Trương Khâm, Phạm Ngọc Hổ, Bùi Văn Hữu,... Nhiệm vụ của Chi bộ Tân Việt Cách mạng Đảng ở Sông Cầu lúc này là tuyên truyền tư tưởng cách mạng đến các tầng lớp học sinh, viên chức và một số binh lính khố xanh ở Sông Cầu có tinh thần yêu nước, có tư tưởng tiến bộ. Trong những năm 1928 - 1929, Chi bộ Tân Việt Cách mạng Đảng ở Sông Cầu đã làm tốt công việc tuyên truyền giác ngộ cách mạng, xây dựng được cơ sở trong các tầng lớp công chức, trí thức, học sinh, binh lính,... Phạm vi hoạt động của Chi bộ phát triển đến Chí Thạnh, La Hai. Trong thời điểm Chi bộ Tân Việt Cách mạng Đảng ở Sông Cầu đang tích cực mở rộng phạm vi hoạt động thì vào tháng 3/1928, đồng chí Nguyễn Văn Nguyên, một y tá đang làm việc ở Vinh (Nghệ An), hoạt động trong tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên bị chính quyền thực dân chuyển vào làm việc tại Nhà thương Sông Cầu. Đến Sông Cầu, Nguyễn Văn Nguyên liên lạc với Nguyễn Trung Hanh, Nguyễn Giao (đang làm công chức ở Sông Cầu) vận động xây dựng tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Tháng 6/1928, Chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở Sông Cầu được thành lập do Nguyễn Văn Nguyên làm bí thư. Sự ra đời của 2 tổ chức Tân Việt Cách mạng Đảng và Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ở Sông Cầu đã thúc đẩy phong trào cách mạng trên địa bàn tỉnh lỵ phát triển mạnh. Truyền đơn được cơ sở rải ở nhiều nơi trong tỉnh lỵ, cờ búa liềm được lần lượt treo ở gần đồn lính khố xanh, gần một số công sở như Nhà dây thép (Bưu điện), sân quần vợt, Trường Tiểu học Sông Cầu,... Chính quyền thực dân tại Sông Cầu cử mật thám theo dõi thầy giáo, công chức, học sinh, lính khố xanh, thợ hớt tóc, thợ may, tài xế lái ô tô,... mà chúng nghi có hoạt động trong các tổ chức cách mạng. Vùng đất Xuân Lâm đã sinh ra nhà nho, danh nhân khoa bảng nổi tiếng ở địa phương: Trần Kỳ Phong người ở Cao Phong, đỗ thứ ba trong số 12 cử nhân năm 1876. Vùng đất Xuân Lâm cũng đã sinh ra người con ưu tú liệt sĩ Nguyễn Hồng Sơn (quê Long Phước- Xuân Lâm) - đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam, Đại đội trưởng Đại đội 201 đặc công, được Đảng, Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân13 .

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhân dân xã Xuân Lâm (lúc ấy thuộc xã Xuân Phương) đã dũng cảm kiên cường, vượt qua mọi gian khổ, hy sinh, lập nên nhiều chiến công hiển hách, góp phần viết nên những trang sử vẻ vang của dân tộc. Ngày 22/8/1998, Nhân dân và lực lượng vũ trang nhân dân Xuân Phương - thị trấn Sông Cầu được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam phong tặng danh hiệu “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”. Liệt sĩ Nguyễn Hồng Sơn Anh hùng LLVTND Trong thành tích vẻ vang đó, có sự đóng góp của cán bộ, Nhân dân ở xã Xuân Lâm. Cũng như cư dân các xã, phường khác trong tỉnh, người dân Xuân Lâm, thị xã Sông Cầu “bản tính hiền lành, thật thà chất phát”, “nếp sống đơn giản, mộc mạc, không cầu kỳ, không chuộng hình thức” 14. Người dân Xuân Lâm sống đôn hậu, chất phát, thủy chung, hiếu khách, dễ thông cảm, cộng đồng tình làng nghĩa xóm, kính trọng người cao tuổi. Bao lớp người Xuân Lâm đã cần cù lao động để dựng xây vùng đất quê hương ngày càng phát triển. Khi có giặc ngoại xâm thì sẵn sàng đứng lên chống kẻ thù, không ngại hy sinh máu xương, tài sản. Nhiều gia đình ở Xuân Lâm là tín đồ đạo Phật. Cán bộ Mặt trận Giải phóng của ta từng chọn những ngày lễ trọng tại chùa để liên lạc với cơ sở, phát động các phong trào đấu tranh. Tại xã có các chùa: Phước Quang, Thiên Thai và Xuân Long. Chùa Xuân Long, xã Xuân Lâm.

Ảnh: nhà chùa cung cấp. băng sân bay sau khi phá hủy 1 máy bay vận tải C130; 6 máy bay phản lực và làm hỏng 4 chiếc khác; bắn cháy 1 xe tăng, bắn sập 4 nhà lính, 1 lô cốt, 1 tháp canh; phá huỷ 1 cối 60mm, 2 đại liên; diệt nhiều tên giặc lái và nhân viên kỹ thuật. Trận chiến đấu làm chấn động tinh thần lính Mỹ trong sân bay. Ngày 06/11/1978, Nguyễn Hồng Sơn được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quyết định tặng danh hiệu cao quý “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”. Theo Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân tỉnh Phú Yên, Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Phú Yên, xuất bản 2014. 14Nguyễn Đình Tư: Non nước Phú Yên, Nxb Thanh Niên, 2004, tr.127-132. 8 Nguyễn Đình Tư: Non nước Phú Yên, Nxb Thanh Niên, 2004, tr.127-132. 20 Chùa Xuân Long tọa lạc tại thôn Long Phước. Chùa được xây dựng trên lưng chừng đồi, mặt hướng ra vịnh Xuân Đài, lưng tựa Hòn Dù, phía Bắc là núi Ông Định, phía Nam có Dốc Găng. Chùa Xuân Long được sư Chơn Minh, tự Đạo Thành, hiệu Thiền Định khai sơn vào năm 1900. Người dân Xuân Lâm luôn phát huy tinh thần yêu nước, truyền thống cách mạng của quê hương, chung sức, chung lòng xây dựng địa phương ngày càng giàu đẹp, bình yên. Đảng bộ xã Xuân Lâm tiếp tục phát huy những thuận lợi, khắc phục khó khăn, huy động mạnh mẽ nội lực trong Nhân dân, tranh thủ tối đa các nguồn lực bên ngoài, ứng dụng có hiệu quả các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất và đời sống. Đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu kinh tế, xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội, tập trung đầu tư phát triển nhanh các loại hình dịch vụ, thương mại và ngành nghề tiểu thủ công nghiệp hình thành, mở rộng mô hình kinh tế trang trại, gia trại, tạo bước đột phá trong việc xây dựng nông nghiệp, nông thôn, đẩy nhanh tiến độ xây dựng nông thôn mới.